قرآن، بت، بت پرستي، صنم، وثن، شرك، مشركان، آلهة، عبادت، جهالت، تقليد، شفاعت، خالقيت و مالكيت
مراد از "بت" در این مقاله، بتهای ظاهری و مادی است که در قرآن با دو واژهی "صَنم" و "وَثن" یاد شده است. "صنم" (مفرد أصنام)،[1] جثّه و هیكلی (بت) از جنس نقره، مس یا چوب است که بتپرستان جهت تقرب به خدا، آنها را وسیلهی عبادت قرار میدادند؛[2] و "وثن" (مفرد أوثان)، بتی از سنگ، چوب یا غیر آن است كه عبادت میشد.[3]
بتها، متناسب با جنس و نوع ساخت، اسامی خاصی داشتهاند؛ مثلاً به سنگهای صاف و بیشكل، "انصاب"، به سنگهای تراشیده و منقوش، "اوثان" و به بتهای ریخته شده از زر و سیم یا تراشیده شده از چوب، "اصنام" میگفتند.[4]

بتپرستی ظاهری و مادی، نه بتپرستی به معنای عام كه طبق بیان قرآن، شامل پیروی از هوای نفس[5] نیز میشود، از زمان حضرت نوح(ع) رواج یافته است.[6]
در میان قوم حضرت نوح(ع) مردان صالحى (به نامهای "وَدّ"، "سُواع"، "یَغوث"، "یَعوق" و "نَسر")[7] بودند كه مردم به آنها اظهار علاقه مى‏كردند، شیطان از علاقهی مردم سوء استفاده نموده و بعد از مرگ آن مردان، مردم را تشویق به ساختن مجسمهی آن بزرگان و گرامى داشت آن مجسمه‏ها كرد.[8]
مدتی نگذشت كه نسلهاى بعد، رابطهی تاریخى این موضوع را فراموش كرده و تصور نمودند كه این مجسمه‏ها موجوداتى محترم هستند كه باید مورد پرستش قرار گیرند، به این ترتیب به پرستش بتها سرگرم شده و مستكبران ظالم آنان را با این طریق إغفال نموده و به بند بتپرستی كشیدند.[9]
یکی دیگر از ریشههای بتپرستی، اعتقاد مشرکان به وجود و خالقیت خدای متعال[10] و ملائكه است که آنها را داراى صورتهای پوشیده از انسان میدانند؛ لذا براى هر كدام صورتى از طلا، نقره و جواهرات تراشیده و آنها را عبادت میكردند. عدهی دیگر ستارگان را در عالم مؤثر دانسته و چون اغلب ستارگان پنهان هستند، صورتهایى براى آنها ساخته و به جاى ستارگان، آن صورتهای بتی را عبادت مینمودند.[11]
منشأ دیگر دوگانهپرستى یا چند گانهپرستى در بین اقوام، تنوع موجودات عالم است؛ به دلیل اینکه افراد كوته‏فكر باور نمیكردند كه همهی موجودات گوناگون و متنوّعى كه در آسمان و زمین است، مخلوق خدای واحد است، براى هر نوعى از انواع موجودات، خدایى قائل بودند كه از آن تعبیر به "ربالنوع" مى‏كردند؛ مانند: ربالنوع صحرا، باران، آفتاب، جنگ و صلح و...؛ لذا در اعتقاد آنها، این خدایان خیالی كه گاه از آنها به عنوان فرشته نیز یاد مى‏نمودند، فرمانروایان این جهان بوده و چون موجودات غیر محسوس بودند، تمثالهایی براى آنها ساخته و عبادت مى‏كردند. این عقاید خرافى از یونان به مناطق دیگر و سرانجام به حجاز منتقل شد؛ ولى اعراب به خاطر توحید ابراهیمى كه در میان آنها به یادگار مانده بود، نمى‏توانستند وجود «اللَّه»[12] را منكر شوند، در نتیجه این عقائد را به هم آمیختند؛ یعنی در عین حالیكه به وجود خدا عقیده داشتند، اعتقاد به فرشتگانى پیدا كردند كه رابطهی آنها با خدا، رابطهی دختر و پدر بود، و بتهاى سنگى و چوبى را مظهر و تمثالهایى از آن مى‏دانستند.[13]

خدای متعال در سوره مباركه نوح نام بزرگترین بتهای زمان حضرت نوح را ذكر كرده است:
«وَ قالُوا لاتَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَ لاتَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یغُوثَ وَ یعُوقَ وَ نَسْراً»[14]
«و گفتند: دست از خدایان و بتهاى خود بر ندارید، (بخصوص) بتهاى "ود" و "سُواع" و "یَغوث" و "یَعوق" و "نَسر" را رها نكنید!»
این پنج بت، از جمله بتهایی است که نام آنها در طول تاریخ حفظ شد تا اینکه به عربها منتقل شد؛ یعنی بت "ودّ" که به صورت مرد بود، برای قبیلهی كلب، "سُواع" که به صورت زن بود، برای قبیلهی هَمدان، "یغوث" که به صورت شیر بود، برای قبیلهی مَذحَج، "یعوق" که به صورت اسب بود، برای قبیلهی مُراد و "نسر" که به صورت عقاب بود، برای قبیلهی حمیر به ارث رسید؛ به همین دلیل بعضی اعراب، عبد ودّ و عبد یغوث نامیده شده‏اند.[15]
قرآن بت معروف قوم حضرت الیاس(ع) را "بَعل" معرفی کرده[16] و گفته شده: این بت بزرگ، از جنس طلا بوده كه چهار صورت داشته و دارای چند خدمتكار و شهر "بعلبك" لبنان نیز منسوب به آن است.[17]     
اما سه بت مشهور عرب به نامهای "لات" متعلّق به قبیلهی ثقیف، "عزّى"  متعلق به قبایل بنىسلیم، غطفان، جَشم، نضر و سعدبنبكر و بت "منات" براى قبیلهی قدید بود؛ البته بتهای دیگری نیز بودند، مانند: "اساف"، "نائله" و "هُبَل" كه مورد پرستش اهل مكّه قرار گرفتند. اعراب بت "اساف" را در كنار حجرالاسود، بت "نائله" را در نزدیكى ركن یمانى و بت "هبل" را كه هجده ذراع طول داشت و بزرگترین بت عرب بود، در بالاى كعبه نصب كرده بودند.[18]
قرآن کریم در مورد سه بت مشهور اعراب جاهلی میفرماید:
«أَفَرَأَیتُمُ اللاَّتَ وَ الْعُزَّى وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى»‏[19]
«به من خبر دهید آیا بتهاى "لات" و "عزى" و "منات" كه سومین آنها است، (دختران خدا هستند)؟!»
بتپرستان، این سه بت را تمثالهایى از فرشتگان میدانستند و ادعا مى‏كردند كه فرشتگان به طور كلى از جنس دختران هستند؛ البته برخی از این بتپرستان، بعضى از بت‏ها را تمثالى از انسانها باور داشتند؛ و همچنین ملائكه را كه از نظر آنها ارباب بتها بودند، نیز در دختر بودن (انوثیت) و شفاعت، مستقل مى‏دانستند؛[20] درحالیکه قرآن كریم از ملائكه با عنوان "عبادالرحمن" یاد نموده، نه مونث و نه مذكر، که در مجردات(موجودات غیر مادی)، سخن گفتن از مذكر و مؤنث معقول نیست.[21]
نتیجه اینکه بتپرستان و مشركان، اشیاء و موجوداتی مانند خورشید،[22] ماه،[23] ستارگان،[24] مجسمههای سنگی و چوبی ساختهی دست خود،[25] و حتی مسیحیت که حضرت عیسی(ع) را به عنوان خدای دیگر خود میدانند،[26] مورد پرستش قرار میدادند که در این مقاله به تعداد زیادی از این بتها اشاره شد.  

بنیاسرائیل بعد از دیدن چندین معجزهی الهی به دست حضرت موسی(ع)، باز ایمان نیاورده و به پیامبر خدا گفتند: برای ما بتهایی بساز كه آنها را عبادت كنیم.[27] بتپرستان جاهل با وجود اینكه میدانستند، بتها دوامی نداشته و از بین میروند و مالك هیچ چیزی حتی نفع و ضرر خود نیستند، باز آنها را تعظیم و تكریم میكردند.[28] خدای متعال خطاب به قوم موسی میفرماید:
«إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُون»‏[29]
«شما جمعیتى جاهل و نادان هستید.»
یعنی با روشن بودن این مطلب كه هیچ واسطهای بین خدای یگانه و این بتها نیست و خدای با این عظمت که هیچ مثل و مانندی ندارد، جاهلانه است كه معنای عالی الوهیت را به این تمثالهای سنگی، چوبی، نقرهای و طلایی حمل كرد.[30]
جهل بتپرستان از چند جهت بود، از یك سو نسبت به خدا و ذات پاكش و اینكه هیچگونه شبیهی براى او تصور نمى‏شود، جهل داشتند؛ از سوى دیگر جهلشان به علل اصلى حوادث جهان بود كه گاهى سبب میشد حوادث را به یك سلسله علل خیالى و خرافى از جمله بت، نسبت دهند و از سوى سوم جهل به جهان ماوراء طبیعت است كه جز مسائل حسّى را نمى‏بینند و باور نمى‏كنند؛ مثلا قطعه سنگى را از كوه جدا كرده و بخشی از آن را در ساختمان منزل خود مصرف میكردند و با بخشی دیگر، مجسمهای ساخته و در برابر آن سجده نموده و مقدّرات خویش را به دست او میسپردند كه این عین جهالت است.[31]

بتپرستان جاهل، از اجداد جاهل و گمراه خود تقلید میكردند و ملاك صحت كار خود را عمل پدران و پیشینیان خود میدانستند، و در برابر نهی پیامبران الهی از عبادت بتها، جوابشان این بود كه ما پیرو آباء و أجداد خود هستیم و آنچه پدرانمان عبادت میكردند، ما نیز عبادت میكنیم؛ درحالیكه عقل صحیح اجازه نمیدهد كه انسان به كسی كه از علم بهره‏اى ندارد، مراجعه نموده و هدایت و راهنمایى او را كه در عین گمراهى است، بپذیرد؛ بنابراین تقلید جاهل از جاهلى كه حقیقتا جاهل است، مذموم است و این نوع تبعیت، كوركورانه و در نهایت جهالت است.[32]
خدای متعال در آیات متعدد،[33] متعرض این نوع جهالت و تقلید بتپرستان شده و آنها را به شدت توبیخ کرده است:
«وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَینا عَلَیهِ آباءَنا أَوَلَوْ كانَ آباؤُهُمْ لایعْقِلُونَ شَیئاً وَ لایهْتَدُون‏» [34]
«و هنگامى كه به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل كرده است پیروى كنید، مى‏گویند: بلكه ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروى مى‏نمائیم، آیا نه این است كه پدران آنها چیزى نمى‏فهمیدند و هدایت نیافتند؟!»

گمان بتپرستان بر این بود كه بتها، برای آنها منافعی دارند که برخی از این پندارها را بر اساس آیات قرآن به اختصار بیان میکنیم:

تصور بتپرستان این بود كه بتها نزد خدا تقرّب دارند و در امور دنیوی، آنها را شفاعت میكنند:
«هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَاللَّه‏»[35]
«مى‏گویند: اینان(بتها) شفیعان ما، نزد خدا هستند»
یعنی بتها از خداى تعالى درخواست مینمایند تا كارهای مهم ما را به سامان رسانند، یا اگر فرضا بعث و حشری در کار باشد، چنانچه اعتقاد مؤمنان است، از خداى تعالى برای ما درخواست نجات از عذاب آخرت را میكنند.[36]

بتپرستان به غیر خدا معبودانى براى خود انتخاب کرده بودند؛ به این گمان كه بتها سبب عزّت آنها شده و با این وسیله نزد حق تعالى ارجمند شده و مقام والایی به دست میآورند.[37] در حقیقت پندارشان این بود که اگر با یك خدا عزّت مییابند، با خدایان بیشتر، عزّت بیشتر پیدا میكنند،[38] که قرآن میفرماید:
«وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیكُونُوا لَهُمْ عِزًّا» [39]
«آنها غیر از خدا معبودانى براى خود انتخاب كرده‏اند، تا مایهی عزتشان باشد»

عبادت بتها از ناحیهی بتپرستان بر این امید بود كه آنها را یارى كنند؛ زیرا بر این باور غلط بودند كه تدبیر امورشان به این خدایان واگذار شده و خیر و شرّشان هر چه هست، در دست آنهاست؛ به همین جهت، خدایان ناتوان (بتها) را عبادت مى‏كردند تا با این عبادت، آنها را از خود راضى کرده و بر آنان خشم نگیرند و نعمت را از ایشان قطع نکرده و بلا و مصیبتی بر آنان نازل نكنند:[40]
«وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ»[41]
«آنها غیر از خدا معبودانى براى خویش برگزیدند به این امید كه از سوى آنها یارى شوند (و مورد حمایت بتان قرار گیرند)»

قرآن کریم در مقام مبارزه با شرک و بتپرستی، اول ادعا و اتهام آنها را نسبت به ساحت مقدس قرآن و پیامبر اسلام بیپایه خوانده، سپس با منطقی روشن و قاطع مشرکان را به محاکمه کشانده است:[42]
«وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لایَخْلُقُونَ شَیئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ وَ لایمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لانَفْعاً وَ لایمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لاحَیاةً وَ لانُشُوراً»[43]
«آنان غیر از خداوند معبودانى براى خود برگزیدند، معبودانى كه چیزى را نمى‏آفرینند؛ بلكه خودشان مخلوقند، و مالك زیان و سود خویش نیستند و نه مالك مرگ و حیات و رستاخیز خویشند.»
یعنی مشرکان خدایان خشک، ناتوان، توخالی و دور از تمام شئونات الوهیت را که از جملهی آن صفت خالقیت است، میپرستند؛ و قرآن در نفی خالقیت بتها به خلقت مگس مثالی زده و میفرماید: اگر دست به دست هم بدهند، نه اینکه مگسی را نمیتوانند بیافرینند، حتی اگر مگس چیزی را از آنها برباید، قدرت پس گرفتن آن را ندارند؛ و در این زمینه هم مشرکان عاجزند و هم بتها که معبودان آنهاست.[44]
دلیل نفی خالقیت از بتها، مخلوق بودن آنهاست؛ چون خداوند در آیهی قبل وجود فرزند را از خودش نفی کرده و اگر فرزندی برای خداوند بود، به ناچار باید از او متولد میشد و دیگر نمیتوانست مخلوق باشد؛ در حالیکه خالقیت در خداوند منحصر شده و غیر خدا باید مخلوق باشند نه خالق. نکتهی بعدی اینست که بتها مالک نفع و ضرر خودشان نیستند، و لازمهاش اینست که به طریق اولی قادر به نفع و ضرر عبادت کنندگان نیستند؛ پس مالک تصرف به احوال دیگران نیز نمیتوانند باشند.[45]
البته ضعفهای دیگری نیز در قرآن بیان شده، از جمله: نفی شفاعت بتها،[46] نفی مالكیت رزق و روزی،[47] و غیره که به برخی از آنها در همین مقاله اشاره شد؛ اما تفصیلشان در این مقاله نمیگنجد.[48]

خدای متعال نه تنها به بتپرستان منحرف، بلكه به تمام مخلوقات تأکید میکند كه غیر از خدای واحد، خالقی نیست و روزی آسمانها و زمین دست اوست؛ پس تنها معبود نیز خدای یكتاست که عبادت مطلقا باید متوجه او باشد.[49]
«هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیرُاللَّهِ یرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ»[50]
«آیا خالقى غیر از خدا وجود دارد كه شما را از آسمان و زمین روزى دهد؟ هیچ معبودى جز او نیست، با این حال چگونه به سوى باطل منحرف مى‏شوید.»
و در آیات بعد در نهی از پرستش مخلوق و توجه دادن به پروردگار یگانه، مثل و مانند قرار دادن را برای خداوند نفی کرده و با این بیان، فطرت انسانها را بیدار کرده كه تنها، آفریدگار یگانه و قادر شایستهی الوهیت و پرستش است، و هرگز نظیر و شریكی نداشته و نخواهد داشت‏:[51]
«...فَلاتَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[52]
«براى خدا شریكهایى قرار ندهید، درحالىكه مى‏دانید (هیچ یك از این شركاء و بتها نه شما را آفریده‏اند و نه شما را روزى مى‏دهند).»

خدا به مسیحیان كه قائل به الوهیت حضرت عیسی(ع) بودند، گوشزد میكند كه شما مى‏دانید، مسیح(ع) خود با تمام وجود دارای نیازهاى بشرى است و مالك سود و زیان خویش هم نیست، تا چه رسد به اینكه مالك سود و زیان دیگران باشد:
«قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لایمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لانَفْعاً...»[53]
«بگو آیا جز خدا چیزى را مى‏پرستید كه نه مالك زیان شماست و نه سود شما...»
چون در میان مسیحیان رواج دارد كه در برابر مجسمهی حضرت مسیح، تا سرحد پرستش و خضوع مى‏كنند؛ درحالیكه ایمان به الوهیت مسیح در حقیقت، یك نوع بتپرستى است، نه خداپرستى؛ یعنی اگر كسی حضرت مسیح را با تمام عظمتی كه دارد و جزو پیامبران اولوالعزم الهی است، خدای خود بداند و قائل به الوهیت او شود، جهل و اشتباه بزرگی مرتكب شده، چه رسد به اینكه مجسمههای دست ساختهی خود را دارای مقام الوهیت بدانند.[54] 

خدای تبارک خطاب به پیامبر اسلام میفرماید:
«وَسْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَجَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یعْبَدُونَ»[55]
«از رسولانى كه قبل از تو فرستادیم بپرس، آیا غیر از خداوند رحمان، معبودهایى براى پرستش آنها قرار دادیم؟!»
یعنی اگر از آنان این سؤال را بپرسى، در جواب خواهند گفت: ما چنین دستورى (بتپرستی) به آنان نداده‏ایم، و آنان را به پرستش چنین خدایانی وادار نساخته‏ایم.[56] چون اولین دعوت تمام پیامبران الهی، دعوت به توحید بوده و غرض اصلى از ارسال رسولان همان توحید است و بقیهی دستورات، متفرّع بر همین توحید است‏.[57]  

بتپرستان، عاقبتی دردناك در پیش دارند و آن جهنم سوزان است. بتپرستان امید داشتند كه بتها نزد خدا برایشان شفاعت كنند، اما بر خلاف تصور آنها، خداوند بتپرستان را با بتهایشان در آتش جهنم قرین ساخته، به گونهای كه در آخرت، چیزى نزد بتپرستان مبغوضتر از این معبودهاى باطلشان نخواهد بود:[58]
«إِنَّكُمْ وَ ماتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِاللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُون»‏ [59]
«شما و آنچه غیر از خدا مى‏پرستید، هیزم جهنم خواهید بود و همگى در آن وارد مى‏شوید.»